جنگ و محیط زیست
جنگ همیشه خانمانسوز بوده حتی زمانی که سلاح های جنگی و تفنگ ها خاموش و یا به زمین گذاشته می شوند، اما همچنان اثر آنها مشاهده می شود و تا چشم کار می کند ردپای جنگ در همه بخش های زندگی انسان ها دیده می شود، تصوری که از جنگ و ویرانی ناشی از آن در اذهان شکل گرفته روستاهای خالی از سکنه، شهرهای غرق شده در دود ناشی از انفجار، صدای آژیرهای پیاپی آمبولانس، انفجارهای پی در پی و رفت و آمدهای همراه با سرو صدا و هیجان که تمام اینها ناشی از عشق به خاک است تا حتی یک وجب از آن به دست دشمن نیفتد.
جنگ همیشه با ویرانی همراه است، کشت و کشتار، خیل زیاد مجروحان، تخریب منازل و ویرانی شهرها و روستاها و به طوری کلی دربدری و بی خانمانی از پیامدهایی است که مجال پرداختن به جنبه های دیگر ویرانی ناشی از جنگ را نمی دهد، یکی از این بخش های مهم که به آن توجهی نمی شده و شاید هم در این عصر نیز آنطور که باید به آن پرداخته نمی شود مقوله محیط زیست است، در حالی که اثرات تخریب محیط زیست بر زندگی و سلامت انسان ها غیر قابل انکار است.
آلودگی و انتشار فلزات سنگین ناشی از به کار گیری مهمات، بقایای سمی از انفجار بمب ها، تخریب زیستگاه و اکوسیستم ها، نابودی مناطق جنگلی و مزارع کشاورزی، از بین رفتن گونه های جانوری و بهره برداری بیش از حد منابع طبیعی برخی از این اثرات است که جنگ در محیط زیست به جای می گذارد.
وقتی در نقطهای از دنیا جنگ در میگیرد آثار آن در طولانی مدت در مناطق دیگر نیز ظاهر میشود، به عنوان مثال میتوان به جنگ تحمیلی ایران و عراق اشاره کرد که در فرایند آن عراق، تالاب هورالعظیم را خشک کرد تا دسترسی رزمندگان ایران را به خاک عراق محدود کند اما بعد از گذشت سالها از پایان جنگ، پدیده گرد و غبار دامن ایران را گرفت که منشاء آن بخشهای خشک شده تالاب هورالعظیم است.
همچنین جنگ کویت یکی دیگر از نمونه های بارز این تاثیر است، به طوری که در طول جنگ کویت در سال ۱۳۷۰، صدها حلقه چاه نفت به آتش کشیده شد که منابع آبی و دریایی گسترده ای را آلوده و هوا را غیرقابل تنفس کرد، رسوب ضخیم نفت و قیر صدها کیلومتر از سواحل خلیج فارس را پوشاند که براساس برخی گزارش ها نفت باعث مرگ حداقل ۳۰ هزار پرنده دریایی شد.
در زمان جنگ تحمیلی ۱۲ استان کشور از جنگ آسیب دید، جنگل ها و مراتع در سطح بسیار وسیعی از بین رفت و بسیاری از آبراهه ها ویران و مسموم شدند، همچنین عراق از بمب های «ناپالم» و خوشه ای استفاده می کرد که هر کدام از ناپالم ها حدود ۱۰ متر مکعب از خاک را زیر و رو می کرد و بمب های خوشه ای نیز بعد از رها شدن و تقسیم به هزاران تکه موجب از بین رفتن هزاران درخت می شدند، نیروهای عراقی درخت های نخل را به آتش کشیدند تا هم استتار نیروهای ایرانی میسر نباشد و هم اینکه جابجایی نیروهای آنها راحت تر انجام شود، این خصومت ها آثار خود را همچنان در محیط زیست نشان می دهد.
البته آثار زیانبار جنگ فقط مختص جنگل ها و مراتع نبود بلکه پهنه های آبی هم در امان نماند، زمانی که عراق سکوی نفتی نوروز در خلیج فارس را مورد هدف قرار داد روزانه چند صد هزار بشکه نفت وارد خلیج فارس می شد و وسعت زیادی از این خلیج در رو و زیر آب تحت تاثیر این نفت ها قرار گرفت، گونه های گیاهی و جانوری زیادی از بین رفتند و هزاران پرنده تلف شدند.
در جنگ عراق و کویت، عراق همه چاه های نفتی کویت را به آتش کشید و نتیجه این شد که دودهای ناشی از سوختن چاه ها تا کیلومترها دورتر رفتند و مشکلات زیادی ایجاد کردند، همچنین گفته می شود که امریکا در جنگ با عراق از اورانیوم غنی شده استفاده می کرد تا زنجیر چرخ تانک ها را از بین ببرد این است که امروزه ادعا می شود گرد و غباری که از غرب کشور به هوا بلند می شود حاوی اورانیوم است؛ البته این موضوع هنوز ثابت نشده است، رها شدن زمین های کشاورزی و تبدیل شدن به کانون های گرد و غبار از دیگر آثار جنگ است، زمانی که داعش بخش زیادی از زمین های عراق و سوریه را اشغال کرد ، زمین ها را به حال خود رها شدند و کانون های گرد و غبار را به وجود آوردند.
تاثیر جنگ فقط در اینجا خلاصه نمی شود بلکه آثار زیانبار فیزیکی آن نیز هنوز پابرجاست به این معنا که مین های کاشته شده در زمین در زمان جنگ جهانی دوم که حدود ۷۰ سال پیش بود هنوز در اروپا قربانی می گیرد یا مین های عراق هنوز در غرب کشور کشته به جای می گذارد اینها نشان می دهد که اثرات جنگ بمان است.
بر اساس آمار فقط در اواخر قرن بیستم، ۱۱۸ درگیری مسلحانه در جهان رخ داد که ۶ میلیون نفر را آواره و مردم و محیط زیست را دچار عواقب سوء کرد.
به اذعان کارشناسان و مسئولان، زمانی که جنگی در یک گوشه دنیا صورت میگیرد محیط زیست همه دنیا از آن متاثر میشود زیرا محیط زیست محدود به هیچ مرز جغرافیایی نیست بنابراین تاثیر جنگ و اقدامات خصمانه بر محیط زیست تمام دنیا دیده میشود و این تاثیر برای مدتهای طولانی بعد از پایان جنگ نیز ادامه مییابد.
یکی از بزرگترین چالش هایی که نزاع و جنگ ها ایجاد می کنند جابجایی جمعیت است، اگر معضلات اجتماعی ناشی از جنگ را کنار بگذاریم موضوع زیست محیطی که مسائل بسیار حادی است و از اهمیت زیادی برخوردار است توجه چندانی به آن نشده، به عنوان مثال در جنگ داعش در عراق و سوریه زمین های کشاورزی زیادی رها و به کانون های گرد و غبار تبدیل شدند چون مردم جابجا شده بودند و زمین های کشاورزری خود را رها کردند.
در هشت سال جنگ تحمیلی هم شاهد جابجایی جمعیت زیادی در بخش های مختلف کشور بودیم، همچنین وقتی که دشمن وارد خاک کشور شد در بخش وسیعی اقدام به مین گذاری کرد که این کار باعث شد تا مدت ها این زمین ها غیر قابل استفاده شوند، حتی بعد از اینکه زمین ها پس گرفته شد اما باز مردم نمی توانستند به این زمین ها وارد شوند که یکی از تاثیرات مهم آن تبدیل شدن به کانون های گرد و غبار بود که هم در زمان جنگ تحمیلی، هم استقرار آمریکایی ها در عراق و همچنین در زمانی که داعش بخش زیادی از عراق و سوریه را در دست داشت مشاهده می شد.
در منطقه تاسیسات نفتی وجود دارد که نقطه ضعف طرفین محسوب می شود، در واقع در زمان جنگ طرفین چاه های نفتی همدیگر را هدف قرار می دهند که رگ حیاتی کشورها است که می تواند جابجایی را قوت بخشد و از طرف دیگر این چاه ها می توانند به عنوان منابع تامین مالی مورد هدف قرار گیرد.
این مشکل را در جنگ عراق علیه ایران، حمله آمریکا به عراق و عراق به کویت شاهد بودیم که تعداد قابل توجهی از چاه های نفتی در خلیج فارس به آتش کشیده شد و دود آنها تا کیلومترها به هوا بلند شد، بعد از آن مطالعاتی که انجام شد نشان داد که مقدار قابل توجهی از این دوده ها وارد سرزمین ما شد، بر روی خاک نشست، باران بارید و آنها را شست و وارد آبهای زیر زمینی کرد، گیاهان از آن تغذیه شدند، حیوانات خوردند و از این طریق به انسان برگشت.
همچنین شاهد استفاده از مواد شیمیایی مختلف در جنگ ها هستیم به عنوان نمونه می توان به جنگ آمریکا در عراق اشاره کرد، در جنگ های اخیر آمریکایی ها در عراق، آمریکا از اورانیوم ضعیف شده استفاده کرد، امروزه افراد زیادی در دنیا هستند که به عنوان افراد ضد جنگ شناخته می شوند و مطالعاتی بر روی تاثیر اورانیوم بر آب و خاک انجام داده اند که نتایج نشان داد که اینها آثارشان را نه تنها بر روی آب و خاک گذاشتند بلکه از طریق هوا و زنجیره غذایی وارد چرخه حیات انسان شدند، آمارها در بیمارستان بصره سه تا چهار سال بعد از اینکه آمریکایی ها در عراق بودند نشان داد که کودکان ناقص الخلقه زیادی به دنیا آمدند، همچنین بر روی ساکنان منطقه عوارض و بیماری های جدی داشته است که تمام اینها بر می گردد به نوع سلاح هایی که در جنگ ها استفاده شده که هم بر انسان و هم بر محیط زیست خساراتی وارد کرده است.
غیر از این سلاح های شیمیایی در تاریخچه جنگ ها آمده که از مواد شیمیایی مختلف نیز استفاده شده است، مثلا آمریکایی ها در جنگ ویتنام از یک ماده شیمیایی به نام «دیوال اُرنج» استفاده کردند و همه جنگل را از بین بردند تا بتوانند افراد دشمن را به راحتی شناسایی کنند، همین کار را می بینیم که عراقی ها انجام دادند یا در زمان حمله به ایران در سردشت و مهاباد شاهد استفاده از این مواد شیمیایی هستیم که بخش زیادی از طبیعت را نابود کردند و علاوه بر آن آثارش تا مدتها در چرخه غذایی انسان ها مشاهده می شد.
حتی می بینیم زمانی که عراقی ها تا خرمشهر آمده بودند در خرمشهر و آبادان تعداد قابل توجهی از نخل ها را از بین بردند چون هم استتار صورت نگیرد و هم ورود نیروهای آنها راحت تر باشد، بنابراین زمانی که جنگ اتفاق می افتد یکی از قربانیان آن به صورت مستقیم طبیعت و محیط زیست است و به صورت غیر مستقیم تا سالیان سال می توانیم اثرات این تخریب را در چرخه مواد غذایی و طبیعت ببینم که روی انسان هم مشاهده شده است.
در خصوص ارزیابی زیست محیطی یادم نمی آید که گزارشی تهیه شده باشد اما مطمئن هستم که گزارش خسارتی که جنگ بر جنبه های مختلف وارد کرده، حتما یک بخشی به محیط زیست بر می گردد، می دانم برای حمله ای که عراق به کویت کرد مطالعاتی به لحاظ زیست محیطی انجام شد و تاثیر دوده ها را بر روی خاک، هوا و آب های زیر زمینی و مواد غذایی در قالب گزارشی تهیه و به سازمان ملل فرستاد.